Cách đây tròn 100 năm (1919 - 2019), nền giáo dục và khoa cử kiểu cũ chính thức suy tàn cùng với kì thi Hội cuối cùng được tổ chức. Chữ Hán đã chính thức chấm dứt vai trò lịch sử của mình, về cơ bản nhường chỗ cho một thứ văn tự ngay từ những ngày đầu phổ cập được đông đảo trí thức đương thời gọi bằng một cái tên thân thuộc: Chữ Quốc ngữ.
Cùng với chữ Quốc ngữ, trong tâm thái xã hội, những hy vọng nhen nhóm về một nền Quốc văn có bản sắc, viết bằng Quốc ngữ cũng ra đời. Sự xuất hiện của Quốc văn giáo khoa thư những năm 20 đầu thế kỉ XX là một minh chứng rõ nét cho việc hiện thực hóa những khát khao và hy vọng ấy.
Quốc văn giáo khoa thư, ở một góc độ nào đó, được coi là bộ sách giáo khoa dạy Tiếng Việt đầu tiên của Việt Nam, là sản phẩm tập thể của các tác giả Trần Trọng Kim, Nguyễn Văn Ngọc, Đặng Đình Phúc và Đỗ Thận, những người từng tốt nghiệp trường thông ngôn, có chuyên môn về “ngôn ngữ” theo lối Tây học đương thời.
 |
| Bộ Quốc văn giáo khoa thư do NXB Kim Đồng tái bản. |
Suốt thời gian qua, công trình này từng được tái bản nhiều lần và bởi cách dạy tiếng Việt có nhiều biến chuyển theo thời gian nên trong nhiều lần tái bản, phần dạy nguyên âm, phụ âm, ghép vần, đặt câu hay bị lược bỏ.
Trong lần tái bản mới đây (2019), sách được in lại phần nội dung hay bị lược bỏ đó kèm chú thích: “Dành cho lứa tuổi 6 +”. Việc in lại đầy đủ nội dung ban đầu của sách (trừ một số bài nội dung không còn phù hợp với hoàn cảnh hiện nay) không chỉ thể hiện sự tôn trọng đối với đứa con tinh thần của các tác giả mà còn gián tiếp ghi nhận giá trị tham khảo của sách trong việc dạy và học chữ Quốc ngữ đối với học sinh tiểu học.
Ngay ở phần đầu sách, nhóm soạn giả đã ý thức rất rõ: “Bài học tiếng cốt để cho trẻ học biết thêm tiếng. Bài đặt câu cốt để cho trẻ chọn những tiếng đã dạy ở trên mà điền vào những nơi bỏ trống cho ăn nghĩa. Bài trả lời câu hỏi cốt để khiến cho học trò phải nghĩ mà học đặt câu”. Một công trình ra đời cách nay gần một thế kỷ như Quốc văn giáo khoa thư vẫn có giá trị tham khảo cho học sinh tiểu học ngày nay chính là vì thế.
Cho tới nay, điều làm nên sức sống của Quốc văn giáo khoa thư không chỉ ở chỗ đây là một bộ sách giáo khoa dạy chữ quốc ngữ, dạy viết văn theo lối mới, một cách hình dung về hành văn, làm văn khác hẳn với quan niệm văn chương của nhà Nho, của nền giáo dục khoa cử Nho học trước đó. Bộ sách còn là một công trình mà tập thể tác giả đã lồng được biết bao câu chuyện, bài học về phép vệ sinh, đạo đức, luân lý, lịch sử, địa lý... vào trong đó.
 |
| Sách Quốc văn giáo khoa thư lớp Sơ đẳng. |
Người học, người đọc có thể thấy ở đây lời khuyên về cách đọc, cách viết, ngủ sớm dậy sớm, mấy điều cần cho sức khỏe, chớ nhổ bậy bạ, chớ tắm rửa nước bẩn... Nhiều bài học về phép ứng xử, nếp sống cũng được lồng ghép như: giúp đỡ cha mẹ, lễ phép khi ăn uống, gọi dạ bảo vâng, đi thưa về trình, chọn bạn mà chơi, lễ phép với người tàn tật, kính trọng người già, chớ vội khoe mình, mật ngọt chết ruồi, không nên hành hạ loài vật, không nên báo thù, không nên khinh những nghề lao lực...
Người học, người đọc cũng có thể thấy ở đây những tấm gương sáng cổ kim, Đông Tây như chuyện về Hai Bà Trưng, Ngô Quyền, Tô Hiến Thành, Trần Quốc Tuấn, Chu Văn An, Lê Lai, Lê Thánh Tôn, Nguyễn Văn Hiếu... Sách cũng đưa vào kiến thức về các nhà tư tưởng, nhân vật kiệt xuất như: Khổng Tử, Mạnh Tử, Mẫn Tử Khiên, Trình Hiệu, Thôi Lượng, Alexandre de Rhodes, Pasteur...
Quốc văn giáo khoa thư cũng đưa ra những tri thức ban đầu về khoa học, với các hiện tượng như: mây, mưa, gió, mặt trời, mặt trăng, các vì tinh tú, đường xe lửa... Những cảnh, những vật đặc trưng của làng quê Việt Nam được đưa vào sách như cây tre, chăn trâu, chùa làng, mưa dầm gió bấc...
Hệ thống bài học đó khiến công trình không chỉ là một “giáo khoa thư” mà còn như một “bách khoa thư” thu nhỏ dành cho lứa tuổi học trò những năm đầu tiểu học.
Trải qua gần một thế kỷ, nhiều bộ sách giáo khoa dạy tiếng Việt, văn Việt đã được biên soạn nhưng Quốc văn giáo khoa thư vẫn có một vị trí nhất định trong đời sống học thuật nước nhà và trong tâm cảm của nhiều thế hệ người có chữ. Điều đó không chỉ do điểm xuất phát của công trình này (bộ sách giáo khoa dạy chữ Quốc ngữ đầu tiên) mà còn do giá trị khoa học, giá trị sư phạm của công trình mang lại.
 |
| Sách Quốc văn giáo khoa thư lớp Đồng ấu. |
Biết bao thế hệ học trò vẫn còn mang trong hành trang tri thức của mình ấn tượng về những bài học thân thuộc như Cái cò, cái vạc, cái nông, Người ta đi cấy lấy công, Công cha như núi Thái Sơn, Con cò mà đi ăn đêm, Trâu ơi ta bảo trâu này, Câu chuyện bó đũa, Trí khôn của ta đây, Trong đầm gì đẹp bằng sen... mà không hề hay biết rằng những bài học đó đã được đưa vào Quốc văn giáo khoa thư từ đầu thế kỉ XX.
Thậm chí, có những câu chuyện đến đầu thế kỉ XXI chúng ta còn bàn cãi như “vì sao phải học chữ Nho” thì cách nay gần một trăm năm Quốc văn giáo khoa thư đã góp phần đưa ra lời giải đáp.
Khoảng thời gian một trăm năm, đủ dài cho vô số biến thiên, kể cả trong lĩnh vực giáo dục. Biết bao thế hệ sách giáo khoa đã ra đời và biết bao thế hệ học trò đã lớn lên cùng những bộ sách ấy, nhưng dẫu sao Quốc văn giáo khoa thư vẫn là một ký ức đẹp của một, thậm chí là vài thế hệ, trong đó có những người thuộc thế hệ đã góp phần hiện đại hóa văn học Việt Nam.
Việc đặt những viên gạch đầu tiên về Quốc ngữ và Quốc văn, về những tri thức địa lí, lịch sử, và hơn thế, là về luân lí, đạo đức làm người... khiến Quốc văn giáo khoa thư có sức sống lâu bền cho tới tận ngày nay.
