Sách đang thay đổi. Sách điện tử, hay ebook, đang trở nên tiện dụng hơn sách giấy với khả năng lưu trữ hàng trăm đầu sách chỉ trên một thiết bị. Chỉ với một cú click và người sử dụng có thể tìm kiếm them hàng ngàn đầu sách khác. Cũng có thể cho rằng sách điện tử tiện lợi hơn so với sách giấy: thiết bị đọc sách có thể bị mất hoặc rơi vào bồn tắm, tuy nhiên những cuốn sách đó đều được lưu trữ an toàn trên mây và có thể tải về thiết bị đọc sách mới. Không ngoa khi nói rằng sách và việc đọc sách đang trải qua một cuộc cách mạng mạnh mẽ.
Không phải ai cũng vui vẻ với điều này. Những người yêu sách, nhà xuất bản, hay những người bán sách đang quan sát “cuộc chiến” giữa sách giấy và sách điện tử rất kỹ càng. Và Tom Tivnan của The Bookseller càm thấy rất nhẹ nhõm khi thông báo về sự suy giảm lần đầu tiên trong doanh số của sách điện tử: “doanh số bán hàng của sách giấy và sách điện tử trong năm 2015 có thể khiến những người dự đoán về “cái chết” của sách giấy và sự bùng phát của sách điện tử vào cuối thập kỷ này phải suy nghĩ lại”. Sách giấy có thể đang chiếm lợi thể vào thời điểm hiện tại, tuy nhiên cuộc tranh luận này sẽ còn tiêu tốn nhiều giấy mực trước khi được giải quyết.
Điều bất ngờ là sự thay đổi của sách ngày nay phản chiếu một sự kiện tương tự trong lịch sử. Hai ngàn năm trước, một loại sách mới và phi chính thống đã đe doạ lật đổ trật tự đã được thiết lập, phần lớn do sự thất vọng của độc giả thời đó.
Rôma trong thế kỷ thứ nhất sau Công Nguyên đã bị đánh thức bởi chữ viết. Tượng, tượng đài và bia mộ được khắc chữ; người dân đã ghi chép và gửi tin nhắn trên bảng viết bằng gỗ phủ wax; các thư viện của những người giàu có lưu trữ sách về lịch sử, triết học và nghệ thuật. Nhưng đây không phải là những quyển sách mà chúng ta biết – chúng là những cuộn giấy, được làm từ những chiếc khăn giấy của Ai Cập dán vào các cuộn từ 4.5 đến 16 mét (14.76ft đến 52.49ft).
Tuy nhiên, người đọc cần dung cả hai tay để có thể đọc loại “sách” này một cách thuận tiện, trừ khi người đọc đang ngồi ở bàn làm việc (trong trường hợp đó, một miếng gỗ có thể được dùng để chặn một đầu của cuộn giấy). Cách duy nhất để đọc một cuộn giấy là để trải nó ra một cách cẩn thận từ phải sang trái, và cuộn theo chiều ngược lại khi dùng xong. Các nhà văn thường viết trong các cột rộng một vài inch, để phần lớn của cuộn giấy có thể được giữ an toàn và không bị rách khi cuộn lại. Mặc dù vậy, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy các cuộn giấy có cạnh đáy đã bị mòn, nơi thường được tiếp xúc với quần áo của người đọc.
Vấn đề lớn thứ hai đối với giấy cuộn là, đây không phải là vật liệu có tuổi thọ lâu dài, đặc biệt khi không được sử dụng ở môi trường nóng và khô như ở Địa Trung Hải. Một nhà sử học có tên Tacitus đã chia sẻ rằng, vị hoàng đế từ năm 275 đến 276 hàng năm đã phải gửi đi những bản sao mới của các tác phẩm của ông để thay thế cho những tác phẩm đã bị nát ở Gaul và Germania. Giấy cuộn cũng sẽ bị rách nếu nó bị gấp lại quá thường xuyên, dẫn đến hình dạng cong thường thấy của chúng. Do đó, hầu hết nội dung chỉ được viết trên một mặt của giấy cuộn, chỉ khi văn bản ở mặt trước của không còn cần thiết thì chủ nhân của nó sẽ lật nó lại và sử dụng mặt kia.
Vào khoảng trước hoặc trong thế kỷ thứ nhất sau Công Nguyên, một loại sách mới đã xuất hiện và giải quyết những thiếu sót của giấy cuộn. Dù các bằng chứng vẫn tương đối ít nhưng các nhà khảo cổ học đã phát hiện ra một vài mẩu giấy với các văn bản được viết từ phía trước ra phía sau, cùng với lề sách gọn gang mà chúng ta thường thấy trong các cuốn sách hiện nay. Và đó chính xác là những phần còn sót lại của cuốn sách đầu tiên trên thế giới. Người Rôma gọi loại sách này là codex (bắt nguồn từ từ caudex hay còn gọi là thân cây, vì tương tự như những chiếc bảng viết gỗ). Nhưng sự xuất hiện lần đầu tiên của codex vẫn là một bí ẩn. Bài viết đầu tiên đề cập đến codex là trong bài thơ Martial được viết bởi một nhà thơ đến từ Rôma; ông đã khuyến khích độc giả của của mua sách theo định dạng mới này:
“Những độc giả muốn những cuốn sách nhỏ của tôi ở bên bạn khắp mọi nơi và muốn chúng trở thành bạn đồng hành trong một cuộc hành trình, những miếng giấy da nằm trong các trang nhỏ, hãy mua chúng, hãy để những hộp đựng giấy cuộn cho các tác giả vĩ đại – bạn có thể đọc sách của tôi với chỉ một tay.”
Được viết trong khoảng năm 84 đến 86 sau Công Nguyên, lời “chào hàng” của Martial cho chúng ta biết rằng không chỉ những cuốn sách được biết đến trong thế kỷ thứ nhất sau Công Nguyên, mà một vài trong số những cuốn sách này được làm từ vải da. Được phát minh ra ở một thành phố của Hy Lạp một vài thế kỷ trước đó, và là một sự thay thế đối với giấy cói, vải da được làm từ da động vật đã được làm sạch và trải qua một quá trình sử dụng nhiều lao động. Tuy nhiên, sự mềm mại và độ bền đã biên đây thành một vật liệu lý tưởng. Các nhà khảo cổ học sau đó đã xác nhận tuyên bố của Martial qua các mảnh vải da này có từ thế kỷ thứ nhất – tuy nhiên, nguồn gốc, nhà phát minh, và lý do hình thành codex đến nay vẫn còn là một ẩn số. Thậm chí câu hỏi liệu những codex đầu tiên được làm bằng giấy cói hay vải da vẫn chưa bao giờ được trả lời thỏa đáng.
Bất kể sự thật của vấn đề, những cuốn sách này thực sự là một bước tiến đáng so với giấy cuộn. Các codex được buộc giữa bìa gỗ hoặc ‘bìa giấy dán’ (giấy cuộn vụn được dính lại với nhau), để bảo vệ khỏi những người đọc bất cẩn. Các trang sách có thể được lật qua lại dễ dàng, và việc bổ sung số trang mở đường cho phụ lục và mục lục. Những cuốn sách này cũng rất hiệu quả về mặt không gian viết. Chung mang đến nhiều thông tin hơn so với loại giấy cuộn có cùng kích cỡ. Đề cập đến các tác phẩm của nhà văn Tidus Livius, Martial đã nhấn mạnh rằng: “được gói gọn trong những mảnh vải da nhỏ bé này là tác phẩm đồ sộ của Livy, những tác phẩm mà trước nay thư viện của tôi không thể chứa đủ”. Tính cứng rắn, hiệu quả và tiếp cận đã biến codex trở thành một thứ có thể thay đổi tương lai.
Tuy nhiên, những người ở Rôma, và những người sống ở khu vực xung quanh, đã bị chia rẽ bởi những tính ưu việt của codex. Đa số dân ngoại thành Rôma, cùng với những người Do thái của thế giới cổ đại, ưa thích hình thức quen thuộc của giấy cuộn. Trong khi đó, Đế chế Kitô giáo đang nổi lên, đã nhiệt tình tung ra các cuốn sách có chứa Phúc Âm, các bài bình luận và các tác phẩm trí tuệ thâm thúy. Tất nhiên, chúng ta biết câu chuyện này đã kết thúc như thế nào: vào thế kỷ thứ 6, cả thuyết ngoại giáo lẫn giấy cuồn đều trên bờ tuyệt chủng, và Do thái giáo đã bị che chở bởi người em trẻ hơn của nó. Kéo theo sau sự phát triển của các nhà thờ Thiên chúa giáo, sách được tìm thấy vị trí của nó trong lịch sử và xã hội.
Sách điện tử của thế kỷ 21 có thể sẽ không nhận được sự tôn sung như codex của thế giới cổ đại, tuy nhiên nó vẫn sẽ là một nguồn cảm hứng mạnh mẽ. Liệu sách điện tử sẽ có cơ hội thay thế sách giấy như những gì đã xảy ra với giấy cuộn? Thời gian và lợi nhuận biên của nhà bán sách sẽ mang đến câu trả lời.
Khánh Ngô (bookaholic.vn - Theo BBC)
