Mẹ tôi chưa bao giờ nói những lời to tát, những gì bà làm là khiến cho ngôn từ dù bé nhỏ vẫn mang ý nghĩa thật lớn lao, đó là biệt tài của bà
Samuel Langhorne Clemens, thường được biết tới với bút danh Mark Twain (30/11/1835 – 21/4/1910) được vinh danh là nhà văn khôi hài vĩ đại nhất nước Mĩ – từ lời khuyên bỗ bã dành cho các bé gái, lập trường quái gở về sự sáng tạo và kiệt tác của ông xoay quanh vấn đề thủ dâm. Nhưng đằng sau sự hài hước đầy quyến rũ ấy là sự chiêm nghiệm sâu sắc về tinh thần con người cùng với những rối rắm của nó. Trong The Autobiography of Mark Twain: Volume 1 (tạm dịch: Cuốn tự truyện của Mark Twain: tập 1) (public library) – nơi Twain bàn về sự tương phản, kiềm hãm lẫn nhau của hai khía cạnh đạo đức và trí tuệ – ta bắt gặp câu chuyện cảm động về cách mà mẹ ông đã dạy ông về tầm quan trọng của lòng vị tha.
Nửa thế kỉ trước khi cụm từ “người Mỹ gốc Phi” được sử dụng một cách phổ biến và trang trọng trên chính trường, Twain đã kể lại tình bạn thuở ấu thơ của ông với những người nô lệ da đen:
Tất cả những người da đen là bạn của chúng tôi, với những đứa trẻ cùng tuổi tôi, đó là một tình bạn thực sự. “thực sự” ở đây giống như một sự thay đổi. Chúng tôi là bạn, nhưng lại không phải là bạn; sắc tộc và hoàn cảnh đã vạch nên một ranh giới mơ hồ giữa chúng tôi, một ranh giới mà tất cả đều ý thức được, một ranh giới khiến cho sự gắn kết hoàn toàn giữa những cá thể là điều không thể.
Chúng tôi đã có một người bạn tốt, rất chân thành và tình cảm, là đồng minh và cũng là cố vấn “bác Dan’I”, một nô lệ ở độ tuổi trung niên và được coi là lanh lợi nhất trong số những người da đen, người có tấm lòng nhân ái, bao la và ấm áp, người có trái tim chân thật và giản đơn, không bao giờ biết gian sảo. Trong nhiều năm liền bác đã chăm sóc tôi rất chu đáo. Chúng tôi không gặp nhau đã hơn nửa thế kỷ nay nhưng trong suốt thời gian đó tôi vẫn cảm nhận được sự hiện diện của bác ở bên, trong những cuốn sách của tôi bạn có thể bắt gặp hình ảnh của bác, với đúng tên thật của bác, và với tên ‘Jim’, tôi kéo bác đi khắp chốn – trong cuộc phiêu lưu tới Hannibal, lênh đênh trên một chiếc bè trên sông Mississippi , hay thậm chí là lang bạt qua sa mạc Sahara trên chiếc kinh khí cầu – và bác đã chịu đựng tất cả với sự kiên nhẫn, thân thiện và lòng trung thành vốn có. Khoảng thời gian ở trang trại là khi tôi thực sự thấy cảm mến màu da, sắc tộc của bác và trân trọng những đức tính tốt đẹp của dân tộc ấy. Tình cảm này và sự đánh giá này đã không hề thay đổi trong suốt sáu mươi năm qua và còn hơn thế nữa. Đến giờ khuôn mặt đen sạm ấy vẫn luôn thân thuộc với tôi như những ngày xưa cũ.
Twain với người bạn lâu năm John T.Lewis ,người mà ông nhận xét là: ‘Tôi chưa từng gặp một người nào trung thực, đáng kính và đáng trân trọng hơn.’ Lewis được coi là người đã truyền cảm hứng cho hình mẫu nhân vật Jim trong tác phẩm ‘Huckleberry Finn.’ (Những cuộc phiêu lưu của Huckleberry Finn)
Lới kể của Twain vừa nhẹ nhàng vừa có gì đó đau lòng khi ám chỉ sự ngây thơ và dễ dãi trong cách thế hệ trẻ tiếp nhận một quan điểm hay chuẩn mực trong xã hội – cũng như những mánh khóe mà các thế lực lớn trong xã hội áp dụng để gieo rắc và nuôi dưỡng những quan điểm ấy trong tâm trí các em. Là một người suốt đời lên án khả năng làm băng hoại tâm hồn con người của tôn giáo, ông viết:
Trong những ngày ngồi trên ghế nhà trường, tôi chưa bao giờ có ác cảm với chế độ nô lê. Tôi đã không biết rằng có điều gì đó không đúng ở đây. Tôi không nghe thấy lời phê phán nào về nó cả, báo chí địa phương cũng không đả động gì, những bài giảng đạo thì dạy chúng tôi rằng Chúa đã cho phép việc đó xảy ra, rằng đó là một việc phải đạo và những kẻ có lòng nghi ngờ chỉ cần nhìn vào Kinh Thánh để ổn định tư tưởng – và sau đó những bài giảng được đọc to lên để khẳng định vấn đề một lần nữa; với những người nô lệ dù bản thân họ cảm thấy bất mãn với chế độ này thì họ cũng đủ thông minh để hiểu rằng họ nên giữ im lặng.
Chân dung bà Jane Lampton Clemens, mẹ của Mark Twain
Dù Twain nhớ đã không có vụ bạo hành nô lệ nào xảy ra tại quê nhà Hannibal của ông, nơi thuộc bang Missouri, khu vực mà nô lệ được coi trọng hơn những nơi khác, ông nhớ đến câu chuyện của một cậu bé và làm thế nào mà một lời nhận xét đơn giản, thoáng chốc từ mẹ của ông – người có sức ảnh hưởng thầm lặng nhưng vô cùng to lớn đối với nhà sáng tạo thiên tài – đã đột ngột khiến ông nhận ra sự tàn bạo của chế độ nô lệ vốn được cả xã hội dung túng và dạy ông một bài học không thể nào quên trong cuộc đời về lòng vị tha:
Có một sự việc nhỏ xảy ra trong những năm tháng thủa thiếu thời của tôi và nó có liên quan đến vấn đề ấy, câu chuyện có ý nghĩa vô cùng to lớn đối với tôi nếu không tôi đã chẳng nhớ từng chi tiết một cách sắc nét, sống động đến vậy trong suốt những năm tháng đằng đẵng đã qua. Chúng tôi có một cậu bé nô lệ nhỏ tuổi mà chúng tôi đã thuê lại từ một người khác ở Hannibal. Cậu bé xuất thân từ vùng Eastern Shore của Maryland, bị li tán khỏi gia đình và bạn bè và bị đem bán sang tít nửa kia của Châu Mỹ. Đó là một cậu bé luôn vui tươi, trong sáng và nhẹ nhàng, và có lẽ cũng là sinh vật ồn ào nhất. Cả ngày cậu ta hát, huýt sáo, la hét, cười đùa, điên rồ không thể chịu được. Cuối cùng, một ngày, tôi mất hết kiên nhẫn và bực dọc than phiền với mẹ tôi, rằng Sandy đã hát suốt một giờ đồng hồ không ngừng nghỉ và tôi không thể chịu đựng được điều đó, liệu mẹ có thể làm ơn bắt câu ta yên lặng được không. Mẹ tôi khóc và đôi môi bà run rẩy, bà nói gì đó như thế này –
“Đứa trẻ tội nghiệp, khi nó hát có nghĩa là nó đang không suy nghĩ gì cả, và điều đó khiến ta an tâm, nhưng khi nó im lặng, ta lo rằng nó đang nghĩ mông lung lắm, đó thật là điều kinh khủng. Nó sẽ không bao giờ được nhìn người mẹ sinh ra nó một lần nữa, nếu nó có thể hát, ta có thể cảm thấy gì hơn ngoài sự vui mừng, làm sao ta có thể ngăn cấm được. Nếu con lớn thêm chút nữa, con sẽ có thể hiểu ta, và âm thanh của đứa trẻ đơn độc ấy sẽ khiến con vui.”
Lời nói đơn giản, từ những từ ngữ cũng thật giản đơn, nhưng từ đó những âm thanh của Sandy không làm tôi phiền lòng thêm nữa. Mẹ tôi chưa bao giờ nói những lời to tát, những gì bà làm là khiến cho ngôn từ dù bé nhỏ vẫn mang ý nghĩa thật lớn lao, đó là biệt tài của bà. Mẹ tôi thọ chín mươi tuổi và lời nói của bà vẫn luôn sâu sắc như vậy, nhất là khi có những điều nhỏ nhen và bất công khiến bà phiền lòng.
Clemen trong chuyến du ngoạn trên sông đầy kì thú và vui sướng cùng mẹ, tranh minh họa bởi St.Nicholas, 1916, màu nhuộm bởi Kent Rasmussen, 2004.
Mẹ của Twain là nguồn cảm hứng cho rất nhiều nhận vật trong các tác phẩm của ông, gồm Cô Polly trong Tom Sawyer, trong đó Sandy cũng xuất hiện với một cái tên khác. Xu hướng sử dụng những từ ngữ đơn giản của mẹ có thể chính là nguyên do khiến Twain đưa ra lời khuyên trong danh sách những điều gây phản cảm trong văn học: “Dùng đúng từ, không dài dòng … Tránh dư thừa … Sử dụng văn phong đơn giản và dễ hiểu”.
Nếu bạn chưa từng đọc The Autobiography of Mark Twain (tạm dịch: Cuốn tự chuyện của Mark Twain), thì xin hãy cân nhắc – Twain đã dành nhiều thập kỷ để viết nó, nhưng tác phẩm chưa bao giờ được hoàn tất và ông đã cấm con cháu của mình xuất bản bản thảo cho đến 100 năm sau ngày ông mất. Một thế kỉ chờ đợi cũng đáng lắm cho một tác phẩm như vây.
Thùy Linh (bookaholic.vn - Theo Brainpickings)
